سوژه امروز | تكیه كلام‌های پرطرفدار تلویزیونی

جام جم آنلاین: در چند قسمت اول سریال باغ شیشه‌ای شاهد بودیم كه ایرج (هومن برق‌نورد)‌ از یك تكیه كلام مشخص استفاده می‌كرد. او هنگامی كه در برابر صحبت یكی از شخصیت‌ها تعجب می‌كرد با كنجكاوی می‌پرسید: «چی می‌گی؟» بتدریج این جمله به تكیه كلام او بدل شد.

این تكیه كلام پیش از آن نیز به گوش بینندگان تلویزیون خورده بود. «علی صادقی» در یكی از سریال‌هایش از این جمله استفاده می‌كرد بنابراین برق‌نورد هنگامی كه متوجه قضیه شد دیگر این جمله را به كار نبرد.

چندی پیش نیز علی صادقی بازیگر سریال زن بابا از نحوه كشف تكیه كلام «خوشگیل موشگیل» پرده برداشت و گفت: قبل از این‌كه سركار بیایم در كیش غواصی می‌كردم. دوستم كه از قدیمی‌ترین غواصان كیش است، این تكیه كلام را گفت و من هم خیلی خوشم آمد. به او گفتم سر كار زن‌بابا این تكیه كلام را می‌گویم و بعد از پایان سریال هم اسم تو را می‌آورم و تشكر می‌كنم.

تكیه كلام‌ها بیشتر توسط بازیگران (و نه فیلمنامه‌نویسان) خلق می‌شوند. تكیه كلام‌های مشهور آن چنان به نام بازیگرانشان پیوند می‌خورند كه گاه جدا كردن آنها از بازیگر گوینده آن تكیه كلام غیرممكن است. این تكیه كلام‌ها پس از بیان شدنشان به انحصار یك بازیگر خاص درمی‌آیند و بازیگر دیگری اجازه بیان آن را به خودش نمی‌دهد.

دكتر میرزا علی‌اكبرخان ناظم‌الاطبا در كتاب فرهنگ فارسی‌اش در تعریف تكیه كلام‌ نوشته است: كلمه‌ای كه در تكلم داخل كنند، بدون آن كه دارای معنی باشد. بعضی كسان به هنگام گفتگو كلمه‌ای را كه در بیان موضوع اثری ندارد مكرر بیان كنند و چنین كلمات را تكیه كلام آنان نامند. این تكیه كلام گاهی مبهمات است مانند بسیار، بهمان، چه چیز و ذلك و مانند آن و گاهی تركیبی یا جمله‌ای است كه معنی اصلی آن مقصود گوینده نیست. گویند تكیه كلام فلان كس «چیز» است یعنی فلان در گفتار خود بی‌اراده و نظر به معنی خاصی كلمه «چیز» را بكرات بكار برد.

البته ناظم‌الاطبا فقط به سراغ تعریف تكیه‌كلام‌‌هایی رفته كه از زبان مردم كوچه و بازار شنیده می‌شود. اگر او می‌خواست تكیه‌كلام‌های تلویزیونی و سینمایی را هم تعریف كند باید مولفه‌های دیگری به متن توضیحی‌اش می‌افزود.

تكیه‌كلام‌های مورد اشاره توسط بازیگران، كارگردان‌ها و فیلمنامه‌نویسان و به منظور افزایش جذابیت نمایشی شخصیت‌ها خلق می‌شوند. آنها حرفی را در دهان شخصیت می‌گذارند تا آن كاراكتر به واسطه آن جمله منحصر به فردش از دیگران متمایز شود و هویتی مستقل پیدا كند.

تكیه‌كلام‌ها اگر درست و به جا به كار برده شوند، به شخصیت‌پردازی كار كمك می‌كنند. در صورتی كه فیلم یا سریال از محبوبیت مردمی برخوردار باشد، تكیه‌كلام‌ها دامنه فراگیرتری پیدا می‌كنند و برای مدتی در سطح جامعه دهان به دهان می‌چرخند. بنابراین تكیه كلام‌ها می‌توانند معیاری برای سنجش میزان محبوبیت و اقبال مردمی یك محصول نمایشی باشند.

سریال‌هایی كه به یكباره گل می‌كنند و تبشان در سطح جامعه فراگیر می‌شود، به همان سرعت نیز تكیه‌كلام‌هایشان را به زبان گفتاری مردم تزریق می‌كنند.

یكی از بهترین نمونه‌ها در این زمینه سریال «شب‌های برره» است تاثیراتش بر فرهنگ گفتاری مردم را هنوز هم می‌توان لمس كرد.

نكته قابل توجه این است كه این تاثیر در گروه سنی كودكان و نوجوانان نفوذ و ماندگاری بیشتری دارد. حتما به یاد دارید كه در زمان پخش سریال «شب‌های برره» دیالوگ‌های این مجموعه تلویزیونی نحوه صحبت كردن بسیاری از دانش‌آموزان را تغییر داد و موجب گلایه و اعتراض مربیان مدارس شد.

اولیا و مربیان دانش‌آموزان به این خاطر زبان به گلایه گشودند كه احساس می‌كردند آن‌گونه صحبت كردن در شان یك دانش‌آموز باشخصیت نیست. بنابراین تكیه‌كلام‌های رایج شده زمانی مورد تایید گروه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند كه واجد اصول زیبایی شناسانه و اخلاقی باشند.

كارگردان‌ها و فیلمنامه‌نویس‌ها در برابر استفاده از تكیه‌كلام‌ها رویكردی دوگانه دارند. برخی از كارگردان‌ها همچون رضا عطاران اعتقادی به تكیه كلام ندارند. در تمام سریال‌هایی كه او ساخته حتی یك تكیه كلام مشهور هم نمی‌توانیم پیدا كنیم.

این كارگردان بیشتر متكی به شوخی‌های تصویری است و احتمالا به همین خاطر نیز به سمت این گونه شوخی‌های كلامی نمی‌رود.

اما در عوض مهران مدیری با هر سریالش چند تكیه كلام از خودش به جا می‌گذارد. احتمالا معروف‌ترین و كوتاه‌ترین تكیه كلام او همان كلمه به‌به، به‌به است كه مردم كوچه و بازار ناخودآگاه آن را زیاد به كار می‌برند. اگر یادتان باشد این جمله را مسعود شصت‌چی (مرد هزار چهره و دو هزار چهره) در مواجهه با موقعیت‌های خطرناك یا لذت‌بخش به كار می‌برد.

همین الان اگر بایگانی حافظه‌مان را مرور كنیم به تكیه‌كلام‌هایی برمی‌خوریم كه سال‌ها و سال‌ها از تولد آنها می‌گذرد: دیجیتالم كجا بود؟‌ (بدون شرح) همونی كه توی فیلم بود (ساعت خوش)، «حمل بر خودستایی نباشه» (شمس‌العماره)، «پشه‌ها روزها كجا می‌رن؟!» (پاورچین) و…

تكیه كلام خوب جمله یا اصطلاحی‌ است كه توی ذوق نزند. یعنی به زور در دهان شخصیت گذاشته نشده باشد. تكیه كلام در یك لحظه خلق می‌شود. افرادی كه تلاش می‌كنند با برنامه‌ریزی قبلی یكی از آنها را تولید كنند و در گروه مخاطبانشان رواج دهند، معمولا تلاش‌شان با شكست مواجه می‌شود.